Jesienią 1918 r., w obliczu klęski państw zaborczych w I wojnie światowej, mieszkańcy Opalenicy bardzo aktywnie włączyli się w działalność mającą na celu polonizację naszego regionu.
13 listopada 1918 r. powstała Rada Robotniczo-Żołnierska (utworzona z inicjatywy polskich żołnierzy przybyłych z Grodziska Wlkp.), równocześnie powstawały tzw. rady ludowe (opalenicka 14 listopada). Członkowie rad: w Buku, Grodzisku Wlkp. i Opalenicy utworzyli 17 listopada wspólną Powiatową Radę Ludową, do której wybory odbyły się 24 listopada 1918 r. Władysław Szukalski został przedstawicielem Opalenicy wybranym do Polskiego Sejmu Dzielnicowego, który obradował w Poznaniu w dniach od 3 do 5 grudnia 1918 r.).
Rady kontrolowały aparat państwowy i samorządowy, opiekowały się powracającymi z frontu żołnierzami, zajmowały się działalnością służącą spolszczeniu szkół. Burmistrzowi Alfredowi Gerlachowi przydzielono 2 doradców – Polaków.
Najważniejszym punktem strategicznym miasta był dworzec kolejowy, utworzono tutaj punkt sanitarny oraz żywieniowy dla wracających z wojny żołnierzy. Jednocześnie starano się odbierać broń i amunicję wojskowym.
27 grudnia 1918 r. wybuchło powstanie w Poznaniu, które następnie objęło swym zasięgiem Wielkopolskę. W Opalenicy natychmiast zawiązał się Komitet Werbunkowy. Przystąpiono również do tworzenia kompanii opalenickiej, której dowództwo objął Edmund Klemczak. Powstańcy z Ziemi Opalenickiej złożyli przysięgę 1 stycznia 1919 r. Natomiast już 2 stycznia 1919 r. rozpoczął się szlak bojowy kompanii.
Nowy Tomyśl zajęto bez walki w nocy z 2 na 3 stycznia. Kompania znalazła się na linii frontu zachodniego, którego główne działania obejmowały Zbąszyń – ważny węzeł kolejowy.
Pierwsze walki o Zbąszyń stoczono 4 i 5 stycznia przy współudziale powstańców z Bukowca i Chobienic. Plan, zakładający zdobycie miasta, nie powiódł się jednak, dlatego konieczne było zgrupowanie w tym rejonie większych sił powstańczych. Ppor. Kazimierz Zenkteller stanął na czele V Okręgu Wojskowego, w skład którego wchodzili powstańcy z powiatu grodziskiego – w tym i z Opalenicy.
Kompania opalenicka powróciła jednak na kilka dni do rodzinnego miasta, a po raz drugi wyruszyła w kierunku Zbąszynia 10 stycznia 1919 r. Walkę o Zbąszyń stoczono 11 stycznia, ale również bezskutecznie. Opaleniczanie nacierali na Zbąszyń od północy, mieli zdobyć Strzyżewo, dworzec zbąszyński oraz mączkarnię. Jednak nie odnieśli sukcesu. Nastąpił odwrót wojsk powstańczych spod Zbąszynia. W drugiej połowie stycznia dokonano reorganizacji oddziałów walczących pod Zbąszyniem.
Inne walki, w których uczestniczyła kompania opalenicka rozegrały się: 17 i 30 stycznia oraz 9 lutego. Udział opaleniczan w powstaniu zakończył się wraz z zaprzestaniem walk na froncie zachodnim.
W 1922 r. został ufundowany pomnik – pierwszy w Wielkopolsce, upamiętniający powstańców wielkopolskich. Odsłonięto go 14 maja, a zniszczony został w 1939 r. przez niemieckich okupantów. Wypisano na nim nazwiska 6 poległych powstańców z Opalenicy. Upamiętnieni są tam: Jan Antkowiak, Stefan Bereszyński, Jan Finc, Jan Haładuda, Tomasz Ignyś, Antoni Kozak.
Pomnik nagrobny poległych powstańców na opalenickim cmentarzu uroczyście odsłonięto i poświęcono 3 sierpnia 1924 r. W kwaterze do 1929 r. pochowano 6 osób, pomnik ten również został zniszczony podczas II wojny światowej.
Jednakże w roku 1958 postawiono nowy, na którym w dolnej części dodano nazwiska 6 powstańców zamordowanych w latach 1939-1945.
Pierwszym poległym w powstaniu wielkopolskim mieszkańcem Opalenicy był Antoni Kozak (1898-1919). Ten młody człowiek ożenił się 20 maja 1916 r. z Barbarą Ochlińską, a już 3 stycznia 1919 r. wstąpił do kompanii opalenickiej i wyruszył z Nowego Tomyśla na Zbąszyń, by wziąć udział w ataku. Na początku stycznia 1919 r., mając zaledwie 21 lat i żonę w ciąży, zaciągnął się do powstańczej kompanii opalenickiej dowodzonej przez Edmunda Klemczaka. Poległ w nieudanym ataku na dworzec w Zbąszyniu 5 stycznia 1919 r., około godziny 4 nad ranem. Uroczysty pogrzeb z udziałem powstańczej, opalenickiej orkiestry dętej, powstańców – towarzyszy walki, a także mieszkańców miasta odbył się dwa dni po jego śmierci. Na tablicy upamiętniającej poległych w powstaniu opaleniczan, jest wymieniony jako pierwszy.
Po odzyskaniu niepodległości władze Opalenicy w 1923 r. nazwę ulicy Ticza Bara w centrum miasta zmieniły na Powstańca Kozaka, a ulicę Michorzewską na 5 Stycznia, upamiętniającą dzień walki opaleniczan na froncie zbąszyńskim. Nazwy te przetrwały do dziś.
W roku 1924, dzięki ofiarności rodzin powstańczych, ufundowano, odsłonięto i poświęcono pomnik. Napis na białej marmurowej płycie głosił: „Cześć bohaterom poległym za wiarę i ojczyznę pod Zbąszyniem w roku 1918-1919”. Tablica przetrwała w ukryciu II wojnę światową i w 1997 r. została umieszczona na frontonie budynku Szkoły Podstawowej im. Powstańców Ziemi Opalenickiej w Urbanowie.
W 1958 r. na miejscu zniszczonego przez Niemców pomnika postawiono nowy. Upamiętnia on fragment historii miasta i nazwiska opaleniczan. Kontynuatorem pamięci o pierwszym poległym mieszkańcu oraz o udziale przedstawicieli naszej małej ojczyzny w zrywie niepodległościowym jest opalenickie koło Towarzystwa Pamięci Powstania Wielkopolskiego, działające w naszym środowisku od wielu już lat, z którego inicjatywy w 95. rocznicę powstania wielkopolskiego na budynku ówczesnej restauracji „Staromiejska”, przy ul. Powstańca Kozaka umieszczono pamiątkową tablicę z napisem: ,,Poległ 5 stycznia 1919 roku w bitwie o Zbąszyń jako pierwszy powstaniec kompanii opalenickiej. Pośmiertnie odznaczony Krzyżem Niepodległości, spoczywa w kwaterze powstańców wielkopolskich na opalenickim cmentarzu”. Poniżej widnieje data odsłonięcia tablicy: 5 stycznia 2014 roku.
*grafika pobrana w dniu 27.12.2023 ze strony https://www.gov.pl/web/kultura/narodowy-dzien-zwycieskiego-powstania-wielkopolskiego---103-rocznica-wybuchu-powstania-wielkopolskiego
